ilk türk devletleri 7

Kapgan'ın planındaki üçüncü noktanın tamamlanması için Tonyukuk, İnal, Bilge komutasındaki batı ordusu Altaylardan aşarak Seyhun-Sir derya Irmağını geçti. Maveraünnehir'in kızıl kum çölüne daldı. Ordunun bir kısmını, yan hücumu önlemek üzere, İnal kumandasında bırakan Tonyukuk güneye ilerledi. Türgiş Komutanı SOKO'nun idaresindeki Sogd halkı teslim oldu. Göktürk ordusu 701 tarihinde güneyde Demirkapı'ya ulaştı. Burası M.Ö.yıllardan beri İran-Türk tabii sınırı olarak kabul edilmekteydi.

Bu sefer dolayısıyla Göktürkler Müslüman Arablar'la ilk defa karşılaşmış oldular. İnal kumandasındaki kuvvet, Keş şehrinde karargah kurmuş olan müslüman Horasan valisinden gelebilecek bir hücuma karşı orada bırakılmış, fakat Arab kuvvetleri herhangi bir saldırıda bulunmamıştı.

DOĞUDA VE BATIDA ZAFERLER
Çin üzerine akınlar devam ettirildi. 702 yılında çeşitli Çin eyaletlerine 20 sefer yapıldı. İki yıl sonra 95.000 kişilik Çin ordusu büyük bir yenilgiye uğratıldı. (Ming-Şa Savaşı) İlginç olan çok kısa süreler içerisinde Çin ordularının tamamen dağıtılmasına rağmen yeniden toparlanabilmesiydi.

Çok zor durumda kalan Çin sarayı Göktürkleri mağlup etmenin yollarını aramaya başladı. Bunun için pek çok saray erkanını plan hazırlamaları amacıyla görevlendirdi. Nihayet sarayın yüksek memurlarından biri İmparatora bir rapor sundu. Çare olarak:

1-Önce Türkleri birbirine karşı kışkırtmayı,
2-Daha sonra Türkleri iki cephede birden savaşa zorlamayı,

teklif eden bir planı ortaya koydu.

Bu arada M.Ö.36 yılında Çiçi'nin böyle yenildiğini de İmparatora hatırlatmaktan geri durmadı. Bu planlarını yürürlüğe koydular. İlk olarak Kırgızlar isyan ettiler ama hemen bastırıldı(709). Aynı yıl içinde bu kez Bayırku'lar bozguna uğratıldı. 711 yılında,itaatten çıkmış olan Türgiş'ler yeniden merkeze bağlandı.

KAPGAN KAĞAN'IN ÖLÜMÜ
Kapgan bütün hedeflerine ulaşmıştı. Fakat onun birliği ayakta tutmak için şiddetini gittikçe artırdığı hoşgörü tanımaz tutumu huzursuzluğa sebep oluyordu. Bu yüzden bazı Türk boyları isyan edip Seyhun kıyılarına gitmiş ama 711'de Kül Tegin tarafından cezalandırılmışlardı. Fakat aynı içinde Çin'in kışkırtmasıyla, Karluk'ların da katıldığı ve iyice alevlenen isyanlar üç yıl sürdü.

Bu arada tekrar ordu hazırlayan Çin üzerine tekrar yürünmesi gerekiyordu. Bunun için Çin orduları toplanma merkezi Beşbalık üzerine sefer yapıldı. İnal ve Bilge'nin de katıldığı bu savaşta Beşbalık ele geçmedi ama Çin ordusu da iyice dağıtıldı. Böylece Çin'den yakın zamanda bir saldırı ihtimali ortadan kalkmış oldu.

İmparatorluğun esasını teşkil eden Oğuz'ların ayaklanmasına ise bizzat Kapgan Kağan kumanda etmiş, fakat ömrü boyunca dinlenmeyen bu çok sert tabiatlı hükümdar bu başarılı seferin ardından dönerken Çinlilerin kışkırttığı Bayırku'ların pususuna düşerek 716'da öldürülmüştür.

BİLGE KAĞAN'IN HÜKÜMDAR OLUŞU
Kapgan'ın yerine oğlu İnal geçti. Yeni Hakan bunalımı giderecek ve Devleti idare edecek kapasiteye sahip değildi. Yurda huzur getiremedi. Oğuz'ların isyanı durmamış bilakis şiddetlenmişti. Devletin kurtuluşu, İlteriş'in oğulları Bilge ve Kül Tegin'in omuzlarına yüklenmişti. Nihayet bir halk ihtilali sonunda İnal Kağan tahttan indirildi ve yerine Bilge geçti. (716-734)

Tonyukuk ise Devlet Yüksek Mahkemesi üyeliğinden tekrar eski görevi olan müşavirliğe atandı. Bilge Kağan bu zor günleri Orhun Kitabelerinde şöyle anlatır:

"Tanrı Türk kavmi yaşasın diye beni tahta geçirdi... Babamızın, amcamızın kazandığı milletin adı,sanı unutulmasın diye kardeşimle sözleştik. Türk milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kül Tegin ile ve Şadlarla ölesiye çalıştık..."

Tonyukuk Çin'in toparlanmış, Göktürkler'in ise yorgun olduğu kanaatindeydi. Bilge Kağan da aynı görüşte idi. Bu sebepten dolayı Çin ile iyi geçinmek istiyordu. Ancak Çin eski oyunlarına yeniden başlamıştı. Büyük devlet adamı Tonyukuk sayesinde bu tehlikeli durumda bertaraf edildi. Çin ile anlaşmış olan Basmıl'lar ani bir baskınla mağlup edildi.Daha sonra Beş balık ele geçirildi ve Çin üzerine yürünüp Şan Tung savaşı ile mağlup edildi(720).Çin'in Kuzeybatı bölgesi tamamen ele geçirildi. Hakanlık eski canlılığını tekrar kazandı.

BİLGE TONYUKUK
Göktürklerin bağımsızlık savaşından başlayarak, İlteriş, Kapgan, Bilge zamanlarında Devlete aralıksız 46 yıl hizmet eden Tonyukuk, girdiği bütün savaşları kazanmayı bilmişti.

Tonyukuk, o çağın dini, kültürel akımlarını da yakından takip ederek Türk milleti açısından değerlendiriyordu. Bilge Kağan, Çin'de olduğu gibi Türk ülkesini de surlarla çevirmek istiyordu. Tonyukuk bu fikre itiraz etti; "Bunlar olmamalı, biz ömrünü sulu ve otu bol bozkırlarda geçiren bir milletiz. Bu hayat bizi daima bir savaş egzersizi içinde tutmaktadır. Göktürklerin sayısı Çinlilerin yüzde biri bile değildir. Başarılarımız yaşayış tarzından ileri gelir. Kuvvetli zamanlarımızda ordular yürütür, akınlar yaparız. Zayıf isek bozkırlara çekilir mücadele ederiz. Eğer kale ve surlar içine kapanırsak, Tang orduları bizi kuşatır, ülkemizi kolayca elde ederler..."

Bilge'nin bir başka düşüncesi ise ülkede Budist ve Taoist tapınaklar yaptırarak bu din ve felsefeyi Türkler arasında yaymak istiyordu. Tonyukuk ise yine itiraz etmiş ve şöyle demişti:

"Her ikiside insanlıktaki hükmetme ve iktidar duygusunu zayıflatır. Kuvvet ve savaşçılık yolu bu değildir. Türk milletini yaşatmak istiyorsak, ne bu çeşit öğretime, ne de bu türlü tapınaklara ülkemizde ihtiyaç vardır."

Tarihte Türk milletinin geçirdiği acı tecrübelerin ışığında yapılmış olan bu tavsiyeler, Göktürk başkentinde iyi anlaşılmıştır. Batılı araştırmacılar Tonyukuk için " Göktürk'lerin Bismarck'ı " derler.

Tonyukuk 725'i takip eden yıllarda öldü. Sonra hatırasına Orhun'un doğusunda bir kitabe dikildi. Bu kitabe Türk dili ve edebiyatının , uzunca okunabilen ilk anıtı olarak kültür tarihinde önemli yer tutar. Aynı zamanda,Türklerden kalma bir milli tarih kaynağıdır. Kitabe metninin Tonyukuk tarafından ölmeden önce yazılmış olma ihtimali oldukça yüksektir. Bu da bu Devlet büyüğüne Türk edebiyatının adı ve şahsiyeti bilinen ilk siması olma şerefini kazandırır.


731 yılında da Kül Tegin öldü. Öldüğü zaman 47 yaşında idi. Kül Tegin'in ölümü karargahta derin bir üzüntü yarattı. Bu durumu Bilge Kagan şöyle anlatır: "Küçük kardeşim Kül Tegin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu. Zamanın taktiri Tanrı'nındır. Kişi-oğlu ölmek için yaratılmıştır. Yaslandım gözden yaş, gönülden feryat gelerek yıkıldım... Milletimin gözü, kaşı (ağlamaktan) fena olacak diye sakındım".

Adına bir kitabe dikilmiş, bu kitabe Göktürk tarihi,kültürü ve Türk dili ve edebiyatı yönlerinden eşsiz değerdedir. 1 kasım 731 günü yapılan cenaze törenine Göktürk halkı ve ileri gelenlerinden başka, Çin'den İran'a kadar pek çok devlet adamı ve kavimler hususi heyetlerle katılmışlardır.

BİLGE KAĞAN
Bilge iki büyük yardımcısını kaybettikten sonra önemli bir faaliyette bulunmadı. Bilge Kağan, Buyruk-Çor adındaki vezirini, bir ortak pazar yeri anlaşması için Çin'e gönderdi. Daha sonra bir Çin prensesi ile evlenmek isteğini kabul eden Çin İmp. teşekkür mektubu yazmıştı. Fakat bu evlenme gerçekleşmedi. Çünkü Buyruk Çor, Bilge Kagan'ı zehirleyerek öldürmüştür.

Bilge 25 Kasım 734 tarihinde hayata gözlerini yumdu.

Öldüğü sırada 50 yaşlarındaydı. Bilge 19 yıl "ŞAD" ve 19 yıl da Kagan olarak milletine hizmet etmiştir. Türk milletini çok sevmiş ve inanmış bir devlet adamıydı. Bu duygularını şöyle dile getirir:

"Ey Türk milleti, üstte gök yıkılmaz, altta yer delinmezse, devletini töreni kim bozabilir". "Üstte Tanrı, aşağıda yer buyurduğu için, milletimi gözünün görmediği, kulağının duymadığı ileri gün doğusuna, geri gün batısına, beri gün ortasına, yukarı gece ortasına kadar götürdüm. Altın'ın sarısını, gümüşün beyazını, ipeğin halisini, atın aygırın