ilk türk devletleri6

Göktürkleri bu felakete sürükleyen sebepler, Orhun Yazıtlarına göre şu üç noktada toplanmaktadır:
1-Güçlü ve dirayetli Hakanlardan sonra gelen hakanların zayıf ve yetersiz oluşları:
"...Kagan bilge imiş,cesur imiş, buyrukları bilge imiş, cesur imiş. Beyleri de kavmi de iyi imiş, böylece ülkeyi tutup töreyi düzenlemişler... Sonra kardeşler, oğullar kağan olmuş, küçük kardeş büyük kardeş gibi yaratılmadığı, oğul babası gibi yaratılmadığı için bilgisiz kağanlar tahta oturmuşlar. Buyrukları da bilgisiz, kötü imişler... Türk beyleri Türk adını unutmuşlar, Çin beylerinin adın almışlar, Çin hakanına boyun eğmişler, elli yıl işlerini, güçlerini (ona ) vermişler..."
2-Türk kavminin uygunsuz tutumu:
"Türk bodunu... Sen aç olduğun zaman tokluğu düşünemezsin, tok olduğun zaman açlık nedir bilmezsin. Bu sebepten hakanın iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrıldın, harap bitkin düştün... Müstakil hakanlığa karşı kendin yanıldın... Doğuya gittin, Batıya gittin. Kutlu yurt Ötüken'i terk ederek gittiğin yerlerde ne yaptın? Su gibi kan akıttın, kemiklerin dağ gibi yığıldı. devlete karşı geldin, onu kötü hale soktun"; "Türk bodunu kendi hakanını bıraktı hüküm altına girdi. Hüküm altına girdiği için tanrı ona ölüm verdi, Türk bodunu mahvoldu."
3-Çin siyaseti ve yıkma propagandası:
"Çin kavminin sözü tatlı, ipeklisi yumuşak imiş; tatlı sözü, yumuşak ipeklisi ile uzak kavimleri aldatıp yaklaştırır imiş. Sonra da fesat bilgisini orada yayarmış; iyi bilge kişi yürütmez imiş. Onun tatlı sözüne, ipeklisine kapılan çok Türk kavmi öldü..." "...Çin kavmi hilekar ve kurnaz olduğu için, beylerle kavim arasına nifak girmesi yüzünden Türk bodunu devletini ve kağanını kaybedivermiş..." "...Çin kağanı, Türk kavmi (ona) bunca işini gücünü verdiği halde Türk kavmini öldüreyim, soyunu mahvedeyim dermiş, mahvetmeğe yürürmüş..."

GÖKTÜRKLER'İN TEKRAR BAĞIMSIZLIĞINA KAVUŞMASI
Türk milletinin yıllar süren bu durumu nihayet tekrar isyan etmeye başlamasıyla son bulma yoluna girdi. Çin içindeki bazı Türk zümrelerinin, bu maksatla başa geçirdikleri Nİ-Şİ-FU davayı kaybetmiş, ve kesilen başı Çin başkenti Lo-yang'a götürülmüştü. (679) Yine Aşına soyundan olup mücadeleye devam eden Fu-Nien kalabalık Çin kuvvetleri karşısında yenilmiş ve 53 arkadaşı ile birlikte Lo-Yang çarşısında idam edilmiştir. (681)

İstiklal savaşına girenlerden birisi de Kutlug'du. Kuzey Çin'de 680'lerde faaliyete geçen Kutlug gizlice teşkilat kurarak etraftaki Göktürk ileri gelenlerini etrafına toplamayı başardı. Harekat hızlı yayıldı. Kutlug'un çağrısı üzerine katılanların sayısı kısa zamanda 5000 kişi kadar oldu. Bunlar arasında en ünlü olanı ünlü devlet adamı ve kumandanı TONYUKUK' tur.

Kutlug ile Tonyukuk,önce Çin eyaletine baskın yaptılar (681). 30.000 kadar at, koyun, deve elde ettiler. Yeni gelen kuvvetlerle birleşerek Gobi Çölü-Orhun Irmağı arasına çekildiler. İstiklal savaşının ikinci durağında hedef Ötüken idi. Burası Türklerin kutlu toprağı sayılıyordu. Büyük Hun İmp. ile 1.Göktürk İmp. nun ağırlık merkezi burası olmuştu.

Ötüken ****** gölü'nün güney batısında yüksekçe dağlarla çevrili bir saha idi. İklimi ılık ve otlakları bol idi. Selenga Irmağı boylarındaki Oğuz'lar Kutlug hareketinin gelişmesinden kuşkulanıyorlardı. Tedbir olmak üzere Kitan ve Çinlilerle anlaşma yolları aramaya başladılar. Bu durumda gecikmenin tehlikeli olacağı sonucuna varan Kutlug derhal sefere çıktı. Tonyukuk'un tavsiyesi ile baskın şeklinde başlayan savaş "İnekler Gölü" kıyısında zaferle sonuçlandı. (682)Oğuz tehlikesi böylece ortadan kaldırıldı.

II.GÖKTÜRK DEVLETİ
Bu savaş Göktürklerin Ötüken'e hakim olmalarını sağladı.Kutluk "Kagan" ilan edildi ve "İLTERİŞ" ünvanını aldı. İlteriş Türkçe de devleti derleyip, toparlayan manasına gelir.

İLTERİŞ KAĞAN (682-692)
İlteriş önce Devleti teşkilatlandırdı. Kardeşi KAPGAN'ı "ŞAD" öteki kardeşi TO-Sİ-FU'yu "Yabgu" ilan etti. İstiklalin kazanılıp, Devletin kuruluşunda birinci planda rolü olan Tonyukuk, Devlet müşaviri oldu. Tonyukuk ordu ve diplomasi işlerinin düzenlenmesi görevini üzerine aldı.

Yeni Devletin ilk hedefi Çin oldu. Çünkü hem bu devlet sinsi ve hilekar hem de yeni Göktürk Devletinin yiyecek, giyecek ve at gibi şeylere yoğun ihtiyacı vardı. Bu bakımdan Çin'e seferler düzenlendi. 682-687 yıllarında Çin içlerine doğru 46 akın yapıldı. Saldırı hedefi olarak daima Çinlilerin ÇU dedikleri garnizon ve eyalet merkezleri seçiliyordu. Çin orduları bu seferler sonucunda dağıtıldı, 685 ve 687 yıllarında büyük zaferler elde edildi.

İlteriş Kagan Devleti tekrar eski gücüne kavuşturmayı başarmıştı. 2.Göktürk Devletinin milli kahramanı payesine yükselen bu ilk Kağanı 692 yılında öldü.



Kutluk Kağan Çine karşı "Ulusal Kurtuluş Savaşına" girişerek II. Göktürk devletini kurmuştur. Bu özelliği ile Kutluk Kağan, Türkiye Cumhuriyeti'ni kuran M. Kemal ******'e benzer.



İlteriş öldüğü zaman iki oğlunda Bilge 8 Kül-Tegin 7 yaşlarındaydı. Bu sebepten dolayı 27 yaşındaki kardeşi KAPGAN Kağan oldu.



KAPGAN KAĞAN
Bu Türk Hükümdarı Türk tarihinin büyük fatihlerinden biridir. Tonyukuk yine aynı görevini devam ettiriyordu. Kapgan'ın yeğenleri ve oğulları yavaş yavaş Göktürk Hakanlığının seçkin simaları haline gelmeye başlamıştı.

Uzak görüşlü ve büyük devlet adamı Kapgan'ın planı üç ana noktada toplanıyordu:
1-Çin'i baskı altında tutmak.Böylece Türk Devletinin huzuru korunmuş ve halka yetecek ölçüde tarım ürünü elde edilmiş olacaktı.
2-Çin içlerinde dağınık halde yaşayan Türkleri anavatan Ötüken'e çekmek. Bu suretle Türkleri yabancı hakimiyetinden kurtaracağı gibi Türk ülkesinde askeri ve iktisadi kalkınmayı da gerçekleştirmekti.
3-Asya kıtasında ne kadar Türk varsa hepsini Göktürk birliğine bağlamak.

ÇİN VE KİTAN'LAR ÜZERİNE BASKI
Kapgan seferler ve zaferler dizisini 693 Çin baskını ile açtı. Önce Ling-Çu eyaletine şiddetle saldırdı. İlk darbeden sonra, aynı yıl içinde Ling-Çu'ya sekiz sefer daha yaptı. Sonra Ordos'a seferler düzenledi. Bu sırada Kitan'larla Çin bozuşmuştu. Durumu kendi lehine çeviren Kapgan, Çin imparatoriçesini destekledi ve 696'da Kitan'ları ağır bir yenilgiye uğrattı. Zaferden sonra Kapgan Çin İmp. isteklerini bildirdi:

1-Çin topraklarında oturan Türk asıllıların anavatana iadesi,
2-1250 ton tohumluk darı,
3-3000 adet tarım aleti,
4-10.000 libre demir.

KIRGIZ'LARIN BİRLİĞE KATILMASI
Çin'den sonra sıra Yenisey bölgesini ellerinde tutan Kırgız Türklerine gelmişti. Mevsim kış olmasına rağmen sefer kaçınılmaz hale gemişti. Çünkü Çin Kırgız ve On-Oklar arasında anlaşma yapmıştı. Göktürk casuslarından alınan istihbarat bilgilerinde de Altay Dağlarında buluşarak ordularını birleştirip ve doğuya yürüyerek Göktürklere saldırmayı planladıkları yönündeydi.

Kapgan ve Tonyukuk idaresindeki bir Göktürk ordusu yolsuz vadilerden bin zorlukla geçip KÖGMEN DAĞLARI'nı aştı. Anı Irmağı kıyısında Kırgızlara baskın yaptı. Savaşta hanları ölen Kırgızlar fazla direnmeden Göktürk birliğine katıldılar.

ÇİN ÜZERİNE TEKRAR AKINLAR
Şimdi Çin tekrar dağıtılmalıydı. On-Oklar ise sonraya bırakıldı ve tekrar anayurda dönüldü. Bunun için Kapgan,ordusunu ve idareyi yeniden düzenledi. Kardeşi To-Si-Fu'yu Hakanlığın sol kanadına, İlteriş'in oğlu Bilgeyi sağ kanada "şad" olarak tayin etti. Kendi oğlu BÖGÜ'yü de küçük kağan yaptı.

Bu suretle Türk İmparatorluğunda iki cephe oluşurken, askeri kuvvetlerde iki ordu grubu halinde düzenlenmiş oluyordu. Kapgan Çin ile savaşa hazırlanırken, İnal Kağan ile Bilge Şad emrindeki batı orduları grubuna da On-Okları Devlete bağlamak görevini verdi. Bu grubu asıl sevk ve idare eden Tonyukuk'tu.

Çin elçilerine karşı Kapgan Kağanın şiddetli ve kararlı tutumu bu doğu komşusunu tekrar telaşlandırdı. Türkler anavatana iade edildiler. Daha önceden istenen şartlar yerine getirildi ve Kapganın planlarından ilk ikisi gerçekleşmiş oldu.

Kendisine gelen Çin elçilik heyetinden bir generali "Çin İmp." ilan etti ve onunla birlikte Türk ordularının bütünü ile ansızın Çin topraklarına girdi (698). 100.000 kişilik ordusu ile bütün Çin kuvvetlerini ezdi ve başta at sürüleri olmak üzere bol miktarda ganimet ve esir aldı. 23 kasaba tahrip edildi Türk orduları Peçili Körfezine kadar ulaştılar.

Kapgan oradan kuzeye yöneldi. Ümidini kaybeden Çin sarayı orduya gizli bir emir vererek Kapgan'ı bulup öldürenin prens ilan edileceğini bildirdi. Fakat Çin orduları başkomutanı emrindeki birkaç yüz binlik kuvvetine rağmen hücuma cesaret edemiyor. Göktürk süvari tümenlerinin geçişini ancak seyrediyordu.

TÜRK BİRLİĞİNİN YENİDEN KURULUŞU
Aynı yıl içinde batı seferide başladı. Tonyukuk'un yüksek kumandasında, İnal ve Bilge tarafından yönetilen batı orduları Altayları aşıp Çungarya'ya ilerlediler. On-Oklar ordusunu kesin bir yenilgiye uğrattılar. Bolçu'daki bu savaşta Balkaş, İli, Isık Gölü, Çu ve Talas bölgelerindeki bütün Türkler Göktürk hakanlığına bağlandılar. Bars Bey Türgiş Kağanı ilan edildi ve Bilgenin kızkardeşi ile evlendirildi. Hakanlığın sınırları batıda Seyhun Nehri kıyısına ve Fergana'ya dayanmıştı. (698)